مجتمع صنایع دینه ایران

قـرار گرفتـن ايـران در عـرض به نسـبت پاييـن جغرافيايـي و برخـورداري از نعمتهـای پاینـده انرژيهـاي نور و حـرارت كافي،موجـب پيدايش و رشـد مطلوب گياهـان در بسـياري از منطقه های آن شـده اسـت. انرژيهاي فـراوان در ايـن محدوده، كيفيـت گياهان را افزايـش داده، امـا آب به عنـوان عامـل تعيين كننـده، همـواره توليـدات گياهـي كشـور را محـدود كرده اسـت.

تولید گیاهان دارویی و مشکل آب

تغييـرات اقلیمی و پراکندگـی نامناسـب نزولات آسـماني و کاهش آبهـاي زيرزميني و جـاري، تهديـدي جـدي بـراي آينـده کشـاورزي و توليـدات گياهـي در عرضهـاي جغرافيايـي پايين و به ویژه ايران محسـوب می شـود. بسـياري از سـازوكارها، گياهـان و وسـایل كشـاورزي مـورد اسـتفاده در ايـران متعلـق به كشـورهاي اروپايي با شـرايط اقليمـي مرطـوب و ابـري بـا نـور و حـرارت كـم بـوده و عکس شـرايط ايـران اسـت.

تعييـن و تشـخيص شـرايط اقلیمـی ويـژه مناطـق مختلـف كشـور، شناسـايي گياهان سـازگار و بـاارزش، ابـداع لوازم و ادوات مناسـب كشـاورزي و ابتـكار در روشهاي اختصاصي كشـت و پـرورش گياهان دارويي در مناطق خشـك و نيمه خشـك، ميتواند موجب شـكوفايي در عرصه كشـاورزي به ويـژه ديـم كاري در کشـور شـود.

وجـود عرصه هـاي وسـيع دیم زارهـاي كشـور، گياهـان دارويـي سـازگار و بـاارزش و نيـاز صنايـع مختلـف و داروسـازي، راه توليـد انبـوه گونه هاي گياهـي در دیم زارهـا را نشـان ميدهـد. مطالعـات چنـد دهـه گذشـته براي شناسـايي مناطـق و گونه هاي مسـاعد ديم كاري حاكـي از اسـتعدادهاي توليـد كمـي و كيفـي گياهـان دارويي ديـم در كشـور اسـت. گياهان دارويي چندسـاله ضمـن توليد اقتصـادي محصـول در دیم زارهـاي مختلـف كشـور، توانايي ايجـاد پوشـش دائمي گياهـي، جلوگيري از فرسـايش خاك و افزايـش مـواد آلـي خـاك را خواهند داشـت.

تولید گیاهان دارویی

از مواهـب طبيعـي و به دنبـال آن تغييـرات چشـمگير در اسـتفاده از داروهـاي طبيعـي، منجـر بـه ایجـاد نياز بـراي تأميـن و توليد بيشـتر و بهتـر گياهـان دارويـي شـده اسـت. تحقيقـات نشـان داده كـه بيش از 2300 گونـه از گياهـان كشـور داراي خـواص دارويـي، عطـري،ادوي  هاي و آرايشـي- بهداشـتي هسـتند. به علاوه بيش از يک سـوم از ايـن تعداد کـه به عنوان گياهـان دارويي بومـي ايران هسـتند، منحصراً در سـرزمين ايـران رويش داشـته و به عنـوان يك ظرفيـت انحصاري در كشـور محسـوب مي شـوند.

حجم تجارت جهاني گياهـان دارويي از 60 ميليـارد دلار در سـال 1996 بـه 100 ميليـارد دلار در سـال 2010 افزايـش يافتـه اسـت و براسـاس پيشبينـي بانـك جهانـي در سـال 2050 گـردش مالـي و تجـارت جهانـي متمركـز و مبتنـي بـر گياهـان دارويـي و داروهـاي گياهـي بـه حـدود 5000 ميليارد دلار خواهـد رسـيد.

رويشـگاه هاي طبيعـي جنگلـي و مرتعـي دنيا، انـواع گياهـان دارويـي را در خود جـاي داده كه هزاران سـال مورداسـتفاده انسـانها قرار داشـته اسـت. بهره برداري از گياهـان دارويي خـودرو تحـت عنـوان محصـولات  فرعي جنگلـي و مرتعـي در دنيا بـا مديريـت سـازمان خواروبـار و كشـاورزي ملـل متحـد و دفتـر محصـولات فرعـي جنگلـي انجـام مي شـود.

مناسب ترین راه تامین  گیاهان دارویی

محصـولات به دسـت آمـده از ايـن طريـق در ايـران، امـروزه بـه هيـچ عنوان پاسـخگوي نيازهـاي داروسـازي، صنايـع و سـاير مصـارف داخلـي و خارجي نيسـت. از طرفـي وضعيـت خشـكي و خشكسـالي هاي پـي در پـي در كشـور، موجـب وضـع محدوديت هايـي در اجازه بهره بـرداري از عرصه هـاي طبيعي شـده اسـت.
جمــع آوري گياهــان دارويــي از طبيعــت، مقــرون به صرفــه اسـت امـا گياهـان جمـع آوري شـده از طبيعـت علاوه بر نابـودي ژرم پالســم گونه هــاي بــاارزش و از بيــن بــردن تنــوع زيســتي، به دلیل نبود یکنواختــي، امــکان آلودگــي، تغييــرات ســالانه بهره بــرداري و مقــدار محــدود، راهــي جــز توليــد انبــوه گياهــان دارويــي در مــزارع را بــاز نميگــذارد.

زراعــت گياهــان دارويــي بــا اســتفاده از نيازهــاي اكولوژيكــي و الگوبــرداري از محيط هــاي رشــد طبيعــي آنهــا، مناســبترين راه تأميــن نيــاز بـه گياهـان دارويـي اسـت. از ايـن رهگـذر اسـتفادهاز رويشــگاههاي جنگلــي و مرتعــي و حفــظ ژرمپالســم گونه هــاي بــاارزش دارويــي، مديريــت و مصــرف روزافــزون صنايــع داروســازي و غذايــي داخلــي و خارجــي نيــز تأميــن خواهــد شــد. ايــن  امـر فقـط بـا برنامه ريـزي و مديريـت صحيـح علمـي و پشــتيباني هاي لازم و به دور از هــر گونــه تبليغــات کاذب، بزرگنمايــي و فعاليتهــاي مقطعــي ديگــرتحقــق خواهــد يافــت.

دیم کاری گیاهان دارویی

سـطوح وسـيع دیم زارهـاي کم بـازده کشـور از نظـر توليـدات ناهمگـون بـا شـرايط طبيعـي، لـزوم انتخاب وکشـت گياهـان مناسـب و سـازگار را آشـکار ميسـازد. در بررسـي آمـاري سـطح دیم زارهـاي کشـور طـي 35 سـال از سـوي وزارت جهـاد کشـاورزي، متوسـط نـرخ رشـد سـالانه گنـدم ديم منفـي 36/0 درصد و براي سـطح گنـدم آبـي حـدود 1 درصـد افزايـش اعلام شـده اسـت. ايـن بديـن معنـي اسـت کـه دیم زارهـاي کم بـازده در کشـور به دليـل تغييـر اقليـم و نامتناسـب شـدن پراکنش باران در بهار رو بـه افزايش اسـت.

انتخاب و کشت گياهان دارويي چندساله سازگار با شرايط ديم هر منطقه که نياز آبي کمتري از غلات دارند ميتواند بهترين جايگزين در دیم زارهاي کم بازده باشد. استقرار گياهان دارويي چندساله، ضمن ايجاد پوشش گياهي، ميتواند از فرسايش ناشي از شخم هاي مکرر سالانه نیز جلوگيري کند. ترويج اين روش زراعت ديم گياهان دارويي در عرصه هاي شيبدار و غيره در سطوح وسيع، ميتواند تحولي در حفظ و احياي اکوسيستم هاي زراعي ديم کشور ايجاد کند.

از اين رهگذر، گياهان کاشته شده به دليل ارزش دارويي، ميتواند مورد استفاده کشاورزان و بهره برداران محلي قرار گيرد.
همچنين محصولات گياهان دارويي به دست آمده، علاوه بر  امکان فروش مستقيم، با برخي فرآوريهاي اوليه، مانند خشک کردن، بسته بندي و استخراج به روشهاي ساده و فني، ارزش افزوده بسياري ايجاد مي‌کنند. همچنین ايجاد اشتغال در بخشهاي مختلف توليد و فرآوري محصولات گياهان دارويي به دست آمده، عامل مهمي در تغيير شرايط اقتصادي، اجتماعي زارعان ديم کار کشور
محسوب ميشود. البته در صورت معرفي و فروش محصولات سالم ارگانيک و باکيفيت گياهان دارويي ديم ايران به کشورهاي مشتاق اين گونه محصولات ، ارزش افزوده فوق العادهاي نصيب توليدکنندگان و ديم کاران محلي خواهد شد.

ايجاد پوشش گياهي و جلوگيري از فرسايش خاک

موضـوع اصلـي در ديـم کاري، اسـتفاده صحيح از نزولات آسـماني و برنامه ريـزي توليـد گياهـان دارويـي ديـم سـازگار و باارزش اسـت. معمـولا کشـت ديم در اراضي شـيبدار صـورت ميگيـرد. گونه هاي
گياهـي دارويـي چندسـاله يـا دائمـي بـا ايجـاد پوشـش گياهـي و گسـترش ريشـه هاي عميـق، از فرسـايش خـاک جلوگيـري کـرده و ضمـن افزايـش مـاده آلـي، طـي چنديـن سـال، توليد مناسـب در اقلیمهـای مناسـب براي رشـد خـود را نيز خواهند داشـت.

اسـتفاده از گياهـان دارويـي چندسـاله، لـزوم رهاسـازي زمين براي يکسـال بـه عنوان آيـش، فقدان بهـره وری اقتصـادي زمين هاي ديـم را منتفي مي‌کنـد. در ايـن راسـتا با اسـتفاده دائمـي از اراضي ديـم و بهره گیری از گياهـان سـازگار و مفيـد، ضمن حفـظ رطوبت خـاک و جلوگيري از تبخيـر سـطحي با ايجاد پوشـش گياهي، هر سـاله مـاده آلي خاک و ظرفيـت جـذب آب نيـز افزايـش مي‌يابد.

انتخاب گیاهان مناسب دیم کاری

انتخـاب مناسـبترين گيـاه يـا گياهـان دارويي بـراي ديم کاري در شـرايط اقليمـي دیم زارهـاي کشـور از اهميت ويـژه اي برخوردار اسـت. ارقـام اصلاح شـده گياهان دارويـي وارداتـي معمـولا بـراي
کشـت و توليد بـالا در مناسـبترين شـرايط زراعـي توليـد شـده اند و توانايـي رشـد و توليـد مناسـب در شـرايط دیم زارهـاي نيمـه خشـک کشـور را ندارنـد. بنابرايـن در شـرايط ديـم ايـران بايـد از گياهـان دارويـي بومـي و سـازگار بـا شـرايط اقليمـي و مقـاوم بـه آفـات و بيماريهـاي منطقـه اسـتفاده کـرد.
نتايـج تحقيقـات ديـم كاري گياهـان دارويـي در دیم زارهـاي تيـپ كشـور حاكي از اسـتقرار، رشـد و كيفيت مناسـب آنهـا اسـت. ترويـج ديـم کاري گياهـان دارويـي بـا روشهاي فنـي و راهبردي همـگام با طبيعـت، راهکاری بـراي اسـتفاده بهينه از ظرفيتهاي طبيعي کشـور و تحقـق برنامه هاي اشـتغال، توليـد، فـرآوري و ایجـاد ارزش افزوده در جوامع روسـتايي و عشـايري محسـوب ميشـود.

گونه هایی ماننـد انـواع آويشـن، اسـطوخودوس، رازيانـه، گل راعـي، باريجـه، آنغـوزه، موسـير، زرين گيـاه، مريم گلـي، زعفـران، زوفـا، گل محمـدي و غيـره ضمن داشـتن سـازگاري و عملكرد مناسـب و اقتصادي، محصولی ارگانيک و سـالم در شـرايط ديـم توليـد مي‌کننـد.

منبع:

• http://irannature.areeo.ac.ir
• محمدحسین لباسچی، مجله طبیعت ایران، جلد 22، شماره 44، آبان – مهر 1396