بارهنگ
برگ و دانه گیاه «پلانتاگو ماژور» در طب سنتی برای درمان طیف متنوعی از بیماری‌ها بکار می‌رود.
در طب ایرانی بنام «لسان الحلم» یا «برهنگ» نیز خوانده میشود. گیاه بارهنگ قابلیت رشد طبیعی زیادی داشته و از زمان‌های قدیم در اکثر نقاط ایران مورد استفاده قرار گرفته است.
Plantago major
خانواده : بارهنگیان (Plantaginceae)
رده : (دولپه‌ای‌ها) Magnoliopsida
راسته : نعناسانان (Lamiales)
مورفولوژی گیاه بارهنگ
نام دیگر گیاه بارهنگ (Common Names)
بارهنگ بزرگ (بنام بارتنگ یا بارهنگ پهن شناخته میشود).
- نام عمومی انگلیسی: Broadleaf plantain / Greater plantain (بارهنگ پهن‌برگ)
شرایط رشد بارهنگ (Place and Growing Conditions)
شرایط اقلیمی:
-
بهترین رشد در مناطق آب‌وهوایی معتدل.
-
در خاک‌های متراکم یا فقیر و در مکان‌های پرتردد مثل چمن‌زارها، باغ‌ها، کنار جاده‌ها و زمین‌های کشاورزی بخوبی رشد می‌کند.
-
خاک مرطوب و زهکشی‌شده را ترجیح می‌دهد اما بسیار مقاوم است.
-
در آفتاب کامل تا نیم‌سایه قابل کشت است.
روش کاشت:
۱. کاشت مستقیم بذرها در فضای باز در بهار یا پاییز.
۲. بذرها فقط کمی روی خاک فشار داده و عمیق دفن نشوند (نیاز به نور برای جوانه‌زنی دارند).
۳. تا استقرار نشاها خاک مرطوب نگه داشته شود.
۴. در صورت تراکم بالا، فاصله بین گیاهان به ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر کاهش یابد.
۵. مراقبت خاصی نیاز ندارد و گیاه هر سال خودش بذرریزی و تجدید میشود.
ریخت‌شناسی بارهنگ (Botanical Morphology)
گیاهی علفی و چندساله.
برگ‌ها: پهن، بیضی تا تخم‌مرغی یا کاملا باریک، ۵ تا ۲۰ سانتی‌متر طول، با ۵ تا ۹ رگبرگ موازی برجسته.
گل‌ها: بسیار کوچک، سبز مایل به قهوه‌ای، بصورت خوشه‌های متراکم روی ساقه‌ای باریک و بلند تا ۳۰ سانتی‌متر.
ریشه: ریشه‌ای افشان و عمقی.
ارتفاع: معمولاً بین ۱۰ تا ۵۰ سانتی‌متر.
بذرها: کوچک و تیره‌رنگ در کپسول‌های دانه‌دار.
خواص درمانی گیاه بارهنگ
مواد موثره بارهنگ (Active Ingredients)
موسیلاژهای پلی‌ساکاریدی: اثر نرم‌کننده و ضدالتهاب.
گلیکوزیدهای ایریدوئیدی: مخصوصا اوکوبین (ضدالتهاب، ضدباکتری).
تانن‌ها: قابض.
فلاونوئیدها: آنتی‌اکسیدان.
سیلیس و مواد معدنی: کمک به بهبود زخم.
روش استخراج ترکیبات فعال (How to Extract Active Ingredients)
- بعنوان دمنوش:
- برگ‌ها برای دمنوش یا کمپرس جوشانده یا دم‌کرده استفاده میشوند.
برای عصاره‌گیری:
برگ‌های خشک‌شده را پودر کرده و با الکل یا آب به روش خیساندن (ماسرسیون) یا عبور حلال (پرکولاسیون) عصاره مایع یا تنتور تهیه می‌کنند.
- بعنوان شربت:
از برگ تازه می‌توان نوشیدنی تهیه کرد.
موسیلاژ (لعاب)، ایریدوئیدها و سایر مواد مؤثره اغلب با آب یا محلول‌های آبی-الکلی استخراج میشوند.
خواص درمانی بارهنگ (Medicinal and Medical Applications)
۱) ترمیم زخم (بهبود دهنده):
بهبود سریع‌تر بریدگی‌ها، خراش‌ها، گزش حشرات، سوختگی‌ها و زخم‌ها.
استفاده از برگ تازه له‌شده یا ضماد آن باعث کاهش درد، تورم و خطر عفونت میشود.
۲) ضد التهاب:
کاهش ورم و تحریک در آسیب‌های پوستی، راش‌ها یا مصرف داخلی برای التهاب معده و دستگاه گوارش.
۳) ضد میکروب:
ترکیبات فعال (بویژه اوکوبین) در مقابله با باکتری‌ها، قارچ‌ها و برخی ویروس‌ها موثرند.
۴) نرم‌کننده مخاط (دمولسنت):
موسیلاژ فراوان باعث تسکین گلودرد، سرفه، برونشیت، التهاب معده و تحریکات روده‌ای میشود.
۵) قابض:
تانن‌ها به جمع شدن بافت‌ها و کاهش ترشحات کمک می‌کنند – مناسب برای اسهال، خونریزی لثه یا بواسیر خفیف.
۶) خلط آور:
به رقیق شدن و دفع مخاط از راه‌های هوایی کمک کرده و در سرفه‌های خلط‌دار و احتقان برونش‌ها مفید است.
۷) ضد درد خفیف:
در کاهش درد موضعی ناشی از زخم، نیش حشرات یا زخم‌های دهانی موثر است.
۸) مُدر:
دفع ادرار را افزایش داده و به سلامت کلیه‌ها و دستگاه ادراری کمک می‌کند.
۹) آنتی‌اکسیدان:
فلاونوئیدها و ترکیبات دیگر با خنثی کردن رادیکال‌های آزاد به کاهش آسیب سلولی و التهاب مزمن کمک می‌کنند.
طریقه مصرف بارهنگ (How to Use and Pharmaceutical Format)
موضعی: برگ تازه له شده یا ضماد برای بریدگی‌ها، گزش حشرات و زخم‌های سطحی.
دمنوش: ۱ تا ۲ قاشق چای‌خوری برگ خشک در آب داغ بمدت ۱۰ دقیقه دم شود؛ روزانه ۲ تا ۳ بار برای سرفه، گلودرد یا مشکلات گوارشی مثل اسهال مصرف شود.
شربت -عصاره: برای تسکین مشکلات تنفسی (سرفه، برونشیت).
غرغره یا دهان‌شویه: دمنوش بارهنگ برای زخم‌های دهان یا گلودرد.
جدول انواع گونه‌های گیاه بارهنگ
| گونه | نام فارسی | شکل برگ | ویژگی‌ها | کاربرد دارویی |
|---|---|---|---|---|
| Plantago major | بارهنگ پهن برگ | پهن و بیضی | شایع‌ترین گونه، ارتفاع ۱۰-۵۰ سانتی‌متر | ضد اسهال، ضد التهاب و سرفه |
| Plantago lanceolata | بارهنگ باریک‌برگ | باریک و کشیده | رایج در چمن‌زارها، مقاوم به خشکی | ضد اسهال، ضدسرفه، ضدالتهاب |
| Plantago media | بارهنگ میانی | بیضی با پرز خاکستری | گل‌آذین کوتاه‌تر و متراکم‌تر | ضدزخم، تسکین درد |
| Plantago asiatica | بارهنگ آسیایی | برگ پهن ولی کوچکتر از گونه major | بومی شرق آسیا، مصرف دارویی سنتی | ادرارآور، ضدالتهاب |
| Plantago maritima | بارهنگ دریایی | باریک و گوشتی | رشد در مناطق ساحلی و شور | کمتر در طب سنتی استفاده میشود |
| Plantago psyllium | (پسیلیوم) اسفرزه | ریز و باریک | تولید بذر غنی از موسیلاژ | ملین، فیبر غذایی |
| Plantago afra (یا Plantago indica) | اسفرزه ایندیکا | ریز و باریک | تولید بذر غنی از موسیلاژ | دانه‌های غنی از موسیلاژ با خاصیت درمانی ملین و تنظیم‌کننده حرکات روده |
همه گونه‌های فوق متعلق به خانواده Plantaginaceae هستند.
تفاوت اصلی آنها در شکل برگ و محیط بومی رشد است.
خواص مشترک: نرم‌کننده، ضدالتهاب، کمک به ترمیم زخم و برخی گونه‌ها (مانند اسفرزه) در درمان یبوست و پرکننده معده (کاهش اشتها) به دلیل موسیلاژ فراوان استفاده میشوند.
طرز تهیه شربت یا دمنوش خانگی بارهنگ
1) دمنوش قابض (ضد اسهال) بارهنگ:
- برگ و دانه‌های بارهنگ (ماژور / پهن‌برگ)
۱ قاشق غذاخوری برگ خشک‌شده در یک لیوان آب جوش بریزید.
۱۵ دقیقه دم کنید.
صاف کرده و ولرم بنوشید.
در صورت نیاز ۲ تا ۳ بار در روز تکرار کنید (اما بیشتر از ۳ روز بدون مشورت پزشک ادامه ندهید).
موسیلاژ موجود در بارهنگ باعث محافظت از مخاط روده میشود و حرکات شدید روده را آرام می‌کند.
تانن‌ها با خاصیت قابض، به کاهش ترشحات اضافی روده و تثبیت مدفوع کمک می‌کنند.
2) شربت ملین (ضد یبوست) بارهنگ:
- دانه‌های بارهنگ (اسفرزه / پسیلیوم):
- ۱ قاشق غذاخوری دانه‌ها را در یک لیوان آب یا مایعات دیگر مخلوط کنید.
- بلافاصله بنوشید و بلافاصله یک لیوان آب دیگر هم بخورید.
- روزانه ۱ تا ۲ بار در صورت نیاز (با نظر پزشک).
- پوشش دانه حاوی مقدار زیادی موسیلاژ است.
- وقتی با آب ترکیب میشود، حجم زیادی ژل ایجاد می‌کند.
- اثر اصلی: ملین حجم‌دهنده؛ افزایش حجم مدفوع و تحریک حرکات روده برای درمان یبوست.
3) دمنوش بارهنگ (برای سرفه و گلودرد)
۱ تا ۲ قاشق چای‌خوری برگ خشک‌شده یا خردشده بارهنگ را در یک لیوان آب جوش (حدود ۲۵۰ میلی‌لیتر) بریزید.
در ظرف را بگذارید و ۱۰ دقیقه اجازه بدهید دم بکشد.
صاف کرده و ولرم روزانه ۲ تا ۳ بار میل کنید.
4) شربت بارهنگ (برای مشکلات تنفسی)
۵۰ گرم برگ تازه یا ۲۰ گرم برگ خشک‌شده را در ۵۰۰ میلی‌لیتر آب جوشانده و تا نصف حجم تبخیر بشود.
مایع را صاف کنید و ۲۰۰ گرم عسل اضافه کنید.
روی حرارت ملایم کمی هم بزنید تا قوام پیدا نماید (نجوشانید).
در شیشه تمیز نگهداری و روزانه ۳-۲ قاشق چای‌خوری مصرف کنید.
5) ضماد یا پماد خانگی بارهنگ (برای زخم یا گزش حشرات)
چند برگ تازه بارهنگ را له تا شیره سبز رنگ آزاد شود.
خمیر بدست‌آمده را مستقیماً روی زخم، سوختگی سطحی یا جای نیش بمالید.
در صورت تمایل این خمیر با کمی روغن زیتون مخلوط و بعنوان پماد سبک استفاده شود.
در گیاه‌شناسی و داروشناسی گیاهی، برگ بارهنگ (مثل Plantago major) قابض و ضداسهال است، اما دانه‌های برخی گونه‌های بارهنگ (مثل اسفرزه – Plantago psyllium یا Plantago ovata) اثر ملین دارند.
برگ بارهنگ (ماژور) → ضد اسهال
سرشار از تانن و موسیلاژ.
اثر اصلی: قابض، ضد التهاب و درمان اسهال حاد یا مزمن.
دانه بارهنگ (پسیلیوم یا اسفرزه) → ملین حجم‌دهنده و ضد یبوست
پوشش دانه حاوی مقدار زیادی موسیلاژ است.
وقتی با آب ترکیب میشود، حجم زیادی ژل ایجاد می‌کند.
| 🌿 اثرات درمانی برگ Plantago major | |
|---|---|
| خواص درمانی | شرح و شواهد علمی |
| ضد اسهال | وجود تانن‌های قابض در برگ بارهنگ باعث کاهش ترشحات روده‌ای و تنظیم حرکات گوارشی شده و بعنوان کمک درمان انواع اسهال مؤثر است. |
| ترمیم زخم/سوختگی | پماد ۱۰٪ تهیه‌شده از عصاره P. major در درمان سوختگی درجه دو مؤثر بوده و پروسه بهبود را سریع‌تر و بدون عفونت انجام داده است. |
| ضدالتهاب / آنتی‌اکسیدان | اجزایی مثل آئیکوبین و بایکالئین باعث کاهش تولید ROS و التهاب در نوتروفیل‌ها میشوند. |
| اثر ضدباکتری - ضدویروسی | عصاره‌های این گیاه ضدباکتری مقاوم، ضدقارچ و ضدویروس بوده‌اند. |
| در درمان زخم در بیماران دیابتی | ژل حاوی آئیکوبین در مدل موش‌های دیابتی، بسته شدن کامل زخم را ظرف ~۱۱.۷ روز نسبت به ~۲۴.۴ روز کنترل، تسریع کرد. |
| 🌾 خواص و کاربرد دانه Psyllium (اسفرزه/Ovata) | |
|---|---|
| خواص درمانی | شرح و شواهد علمی |
| ملین حجمی (ضد یبوست) | موسیلاژ دانه‌ها تا چند برابر وزن خود آب جذب می‌کند و حجم مدفوع را افزایش می‌دهد، همچنین مؤثر‌تر از دوکوزات در نرم کردن مدفوع است. |
| تنظیم اسهال | علاوه بر رفع یبوست، در اسهال ملایم نیز کمک‌کننده است. |
| کاهش کلسترول و فشار خون | مصرف روزانه ۱۰ گرم پسیلیوم قادر به کاهش LDL و فشار خون سیستولیک است. |
عوارض جانبی بارهنگ
در دوزهای معمولی بی‌خطر است.
بارهنگ فقط برای اسهال ناشی از رژیم غذایی یا سرماخوردگی خفیف توصیه میشود ولی درمان اسهال خونی یا عفونی شدید نیست.
ممکن است واکنش‌های آلرژیک پوستی (درماتیت تماسی) ایجاد کند.
مصرف بیش از حد خوراکی باعث مشکلات گوارشی مانند اسهال یا یبوست میشود.
مصرف در دوران بارداری یا شیردهی بدون نظر پزشک توصیه نمیشود.
به‌دلیل داشتن پتاسیم، امکان تداخل با داروهای مدر یا لیتیوم وجود دارد.
هشدارهای مصرف بارهنگ (برگ یا دانه)
کودکان:
مصرف پماد بارهنگ در کودکان بالای ۲ سال با دوز کم و کوتاه‌مدت مجاز است، اما مصرف خوراکی برگ یا دانه بارهنگ در کودکان بالای 3 سال باید با مشورت پزشک انجام شود؛ زیرا عوارض جدی دارد مثلا در صورت مصرف بدون آب کافی ممکن است باعث انسداد گوارشی یا خفگی شود.
بیماران قلبی و فشار خون بالا:
دانه اسفرزه می‌تواند در دوزهای بالا با کاهش جذب بعضی داروها مانند دیگوکسین، وارفارین، یا مهارکننده‌های ACE تداخل داشته باشد. همچنین به دلیل جذب آب زیاد و افت فشار خفیف، در بیماران قلبی باید با احتیاط و با فاصله از داروها مصرف شود.
مصرف‌کنندگان داروهای خاص:
دانه و برگ بارهنگ ممکن است جذب داروهایی مثل:
لیتیم، آهن و B12
داروهای تیروئید
برخی آنتی‌بیوتیک‌ها را مختل کند. توصیه میشود که بین مصرف بارهنگ و این داروها حداقل ۲ ساعت فاصله رعایت شود.
دیابتی‌ها:
دانه اسفرزه شاید باعث کاهش قند خون شود؛ اگر داروهای کاهنده قند مصرف می‌کنید، احتمال افت قند خون وجود دارد و نیاز به تنظیم دوز است. پایش دقیق قند خون ضروری است.
بارداری و شیردهی:
هیچ شواهد قطعی از تاثیرات بارهنگ در بارداری وجود ندارد، پس مصرف برگ یا دانه به دلیل ایجاد حرکات روده و انقباضات جزئی در حاملگی و شیردهی توصیه نمیشود و حتماً با پزشک مشورت کنید.
موارد مصرف دارویی بارهنگ:
موضعی: بریدگی‌ها، خراش‌ها، گزش حشرات، عفونت‌های پوستی، اگزما.
دمنوش، شربت، تنتور: سرفه، گلودرد، ورم معده، اسهال خفیف.
غرغره یا دهان‌شویه: زخم‌های دهانی، التهاب لثه.
بارهنگ در محصولات دارویی دینه
گرانول پلانتاژل
حاوی برگ و دانه بارهنگ (پلانتاگو ماژور) و برگ نعنا فلفلی
ضد التهاب دستگاه گوارش، ضد اسهال
گرانول پسیلیوم
حاوی دانه اسفرزه
ملین حجم دهنده گیاهی (ضد یبوست)