اسانس و عصاره را بهتر بشناسیم

هنگامیکه قصد خرید یک محصول گیاهی را دارید احتمالا حین خواندن بروشور آن با اصطلاحاتی همچون اسانس، عصاره و یا روغن گیاهی نوع خاصی از گیاه روبرو می شوید. ما در این نوشته می خواهیم از هر اصطلاح تعریفی جداگانه داشته باشیم تا از این پس با خواندن این عنوان ها درک بهتری از خرید خود و نحوه تهیه ی آن داشته باشید.

اسانس یا essential oil

اسانس ها مایعی فرار، منعکس کننده و ترکیباتی معطر و بی رنگ با منشاء ترپنی و یا مشتقات ترپنی و دارای حلال های متفاوتی مانند روغن، الکل، آب و … می باشند. اسانسها در برخی بافت گیاهی مانند مرکز سلول یا زیر پوشش کرکی سلول جمع می شوند. اسانس ها مخلوطی از مواد مختلف با ترکیبات شیمیایی بسیار متفاوت از یکدیگر هستند.

اسانس ها در حقیقت همان روغنهای فرار گیاهی هستند که در فرآیند تقطیر (حرارت دادن گیاه همراه با آب برای جداسازی ترکیبات آن) به سطح آب آمده و قابل جداسازی هستند. در اسانس گیری، اسانس از مخلوط جدا شده و در مصارف درمانی و غذایی بکار گرفته میشود. آنچه پس از عمل تقطیر باقی می‌ماند همان آب معطر باقیمانده است که به آن عرقیجات گیاهی می گویند. اسانسها اصولا غیرقابل اختلاط در آب بوده، بین مولکولهای آب قرار گرفته و در مجاورت هوا تبخیر میشوند. از نمونه محصول دارویی دینه حاوی اسانس میتوان به شربت ضد نفخ گرایپ واتر دینه اشاره نمود.

عصاره یا extract

عصاره، شیرابه ای است از گیاه که تمامی ترکیبات گیاه را دارد. به عبارتی بهتر عصاره ، محلولی حاوی تمام مواد مفید گیاه مانند اسانس ها، تانن ها، کربوهیدرات ها، آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، اسیدهای چرب و… است. به عبارت بهتر اسانس بخشی از عصاره گیاهی محسوب می شود. از نمونه محصول دارویی حاوی عصاره گیاهان میتوان به قرص ضد افسردگی ترانکی وال دینه اشاره کرد.

 

در مقام مقایسه، به ترتیب عصاره، اسانس و عرق گیاهی قدرت اثر بالاتری دارند.

تفاوت روش استخراج اسانس و عصاره گیاهی

روش تولید:

• اسانس‌ها: با استفاده از بخار برای استخراج بخش‌های بسیار معطر و غلیظ از ریشه‌ها، گل‌ها، برگ‌ها، پوست درخت و میوه‌های گیاه تهیه می‌شوند.
• عصاره‌های گیاهی: با خیساندن گیاه یا گل در یک حلال (معمولاً گلیسیرین، الکل یا آب) برای استخراج خواص گیاه تهیه می‌شوند. این فرآیند شبیه به دم کردن چای است.

مزایا برای پوست انسان:

• اسانس‌ها: دارای خواص آنتی‌اکسیدانی و ضدباکتری هستند که می‌توانند از پوست در برابر عوامل مزاحم موضعی (مانند قارچ و مخمر) محافظت کنند.
• عصاره‌های گیاهی: دارای خواص ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی هستند که می‌توانند پوست را ترمیم، آرام و تسکین دهند، بدون اینکه خیلی خشن بوده و باعث تحریک شوند.

نکات ایمنی:

• اسانس‌ها: به دلیل غلظت بالا و عطر قوی ممکن است باعث تحریک، واکنش‌های آلرژیک یا قرمزی عمومی شوند، به‌ویژه زمانی که مستقیماً روی پوست استفاده شوند.
• عصاره‌های گیاهی: به دلیل رقیق بودن، می‌توانند در مقادیر بیشتری استفاده شوند و ملایم‌تر بوده و در عین حال مزایای گیاهی خود را برای پوست ارائه دهند.

 

تفاوت اسانس و عصاره گیاهان دارویی:

• اسانس‌ها خالص و بسیار غلیظ هستند.
• عصاره‌ها رقیق‌ترند، اما همچنان بسیار مفید هستند.

نکته‌:

اسانس‌ها را با روغن‌های دانه‌ای مانند روغن آرگان، روغن گل نسترن (رزهیپ) و روغن آووکادو اشتباه نگیرید. این روغن‌ها از دانه‌ی گیاه تهیه می‌شوند و معطر نیستند. در عوض، اغلب در محصولات مراقبت از پوست برای آبرسانی و مرطوب‌کنندگی استفاده می‌شوند.

عصاره‌های آبی، مانند آب گل رز یا آب اسطوخودوس، از بخش‌های محلول در آب گل‌ها (معمولاً گلبرگ‌ها) تهیه می‌شوند. این عصاره‌ها فواید زیادی برای پوست دارند، کمتر از اسانس‌ها تحریک‌کننده هستند و همچنان بوی شگفت‌انگیزی دارند!

 

مثالی از تفاوت محصول دارویی حاوی اسانس و عصاره

 

• روغن گل رز (Rose Oil) : روش تهیه (گلبرگ‌های گل رز که با بخار تقطیر شده‌اند) : کاربرد دارویی (افزایش آنتی‌اکسیدان موثره)
• روغن دانه گل رز (Rosehip Oil) : روش تهیه (دانه‌های فشرده‌شده‌ی گل نسترن) : کاربرد دارویی (نرم کردن پوست)
• آب گل رز (Rose Water) : روش تهیه (گلبرگ‌های گل رز که در آب خیسانده شده‌اند) : کاربرد دارویی ( آرامش‌بخشی و متعادل کردن پوست)

 

طبقه بندی محصولات معطر گیاهی با مکانیزم جداسازی اسانس، عصاره یا عرق

در طبقه بندی محصولات معطر، همچنین مکانیزم جداسازی نقش تعیین کننده ای دارد. مثلا محصولات استخراجی را عصاره و محصولات تقطیری را اسانس می گویند. به طور کلی دو نوع روش جداسازی وجود دارد:

• در روش نخست شستشو با حلال صورت می گیرد یعنی جداسازی جامد – مایع
• در روش دوم استخراج با حلال صورت می گیرد یعنی جدا سازی مایع – مایع

بنابراین دو طبقه بندی محصولات گیاهی، براساس مکانیسم جداسازی داریم که شامل موارد ذیل است:

• حلالیت : در این روش محصولات معطر از استخراج با مکانیسم حلالیت حاصل می شوند و نتیجه آن عصاره گیاهی است.
• فراریت: در این روش محصولات معطر از تقطیر با مکانیسم فراریت حاصل می شوند و نتیجه آن اسانس روغنی است.

در پایان امیدواریم با خواندن این مطلب درک بهتری از موجودیت آنچه به عنوان داروی گیاهی خریداری می کنید به دست آورده باشید. البته در اینجا لازم است یادآوری کنیم که قضاوت درباره یک محصول گیاهی نباید براساس نوع تهیه شدن آن صورت گیرد یعنی مثلا اینگونه تصور شود که چنانچه محصولی از عصاره یک گیاه بدست آمده باشد در درمان موثرتر عمل می کند. برای تولید یک گیاه دارویی نیاز به فرمول های دقیق علمی است و قاعدتا در یک محصول گیاهی بکارگیری اسانس و در محصول دیگر عصاره و یا روغن گیاهی می توان مثمر ثمرتر باشد و این امری است که صرفا باید به متخصصین این رشته سپرده و از قضاوت شخصی پرهیز کرد.

روش‌های رایج استخراج اسانس و عصاره گیاهان

1. تقطیر با بخار

   • رایج‌ترین روش استخراج.
   • بخار ترکیبات فرّار موجود در گیاه را تبخیر می‌کند.
   • بخار متراکم شده و روغن از آب جدا می‌شود (روغن معمولاً روی آب شناور یا در برخی موارد سنگین‌تر است و در پایین قرار می‌گیرد).

2. استخراج با حلال

   • استفاده از حلال‌هایی مانند اتانول یا هگزان.
   • مناسب برای گیاهان حساس یا رزینی.
   • ماده‌ای به نام “کنکریت” تولید می‌شود که با مخلوط شدن با الکل، روغن را آزاد می‌کند.
   • رایحه‌ای ظریف‌تر از روش تقطیر ایجاد می‌کند.

3. استخراج با CO2

   • استفاده از دی‌اکسید کربن فوق بحرانی به عنوان حلال تحت حرارت و فشار ملایم.
   • روغن تولیدشده نزدیک‌تر به ترکیب طبیعی گیاه است، زیرا از حرارت زیاد استفاده نمی‌شود.
   • عصاره‌های ضخیم‌تری تولید می‌کند و حاوی ترکیبات بیشتری از گیاه است.

4. مکِراسیون (خیساندن)

   • مواد گیاهی در روغن حامل خیسانده می‌شوند تا خواص درمانی آن‌ها استخراج شود.
   • مولکول‌های سنگین‌تر گیاه را حفظ می‌کند و جوهره بیشتری از گیاه را ارائه می‌دهد.
   • نیاز به نگهداری دقیق برای جلوگیری از فاسد شدن دارد.

5. انفلوراژ

   • یک روش قدیمی که از چربی برای جذب عطر گل‌ها استفاده می‌کند.
   • محصول نهایی به نام “پوماد انفلوراژ” با الکل شسته می‌شود تا روغن جدا شود.

6. استخراج با فشار سرد

   • به‌ویژه برای پوست مرکبات استفاده می‌شود.
   • پوست سوراخ شده و فشرده می‌شود تا روغن آزاد شود که سپس با سانتریفیوژ تصفیه می‌گردد.

7. تقطیر با آب

   • مناسب برای گل‌های حساس که ممکن است در تقطیر بخار به هم بچسبند.
   • مواد گیاهی در آب جوشانده شده و روغن جدا می‌شود.

8. تقطیر با آب و بخار

   • ترکیبی از غوطه‌ور کردن در آب و اعمال بخار، مناسب برای برگ‌ها و گیاهان.

 

عوامل مؤثر بر کیفیت اسانس و عصاره گیاهان دارویی

• روش استخراج، دما و فشار بر ترکیب شیمیایی روغن تأثیر می‌گذارد.
• برخی روش‌ها مانند استخراج با CO2، بیشتر خواص طبیعی گیاه را حفظ می‌کنند.

 

hellobubble.com/pages/essential-oils-vs-extracts

newdirectionsaromatics.com/blog/untapping-the-power-of-nature-essential-oil-extraction-methods