اکالیپتوس
درخت اکالیپتوس گلوبولوس مهمترین گونه دارویی است. سایر انواع درخت اکالیپتوس عبارتند از: Eucalyptus radiata، Eucalyptus citriodora، Eucalyptus camaldulensis
Eucalyptus globulus
خانواده : Myrtaceae (میرتاسه)
رده : Magnoliopsida (دولپه‌ای‌ها)
راسته : Myrtales (مورت سانان)
مورفولوژی: گیاهشناسی اکالیپتوس گلوبولوس
نام دیگر گیاه اکالیپتوس گلوبولوس (Common Names)
- (Blue Gum Tree) که ترجمه فارسی آن رایج نیست.
درخت تب‌بر (Fever Tree) که به اشتباه در برخی منابع، بجای معادل صحیح درخت بید (حاوی سالیسین) به اکالیپتوس (حاوی سینئول) اشاره شده است. اوکالیپتوس در زبان انگلیسی لقب “fever tree” (درخت تب) را در زمان استعمار آفریقا داشته است؛ چون آن زمان مالاریا شایع بود و درخت اوکالیپتوس کاشته می‌شد تا زمین را خشک کند و پشه آنوفل کمتر شود. به همین دلیل، در فرهنگ استعماری، اوکالیپتوس را اشتباها “fever tree” (درخت تب) می‌نامیدند.
اوکالیپتوس تاسمانی (Tasmanian Blue Gum)
زیستگاه و شرایط رشد (habitat and Growing Conditions)
منشأ بومی (Native to): استرالیا و تاسمانی (Australia & Tasmania)
نواحی قابل کشت (Cultivated in): مناطق مدیترانه‌ای، هند، آفریقا، آمریکای جنوبی و خاورمیانه
شرایط مطلوب رشد (Ideal Conditions):
آب‌وهوای گرم و معتدل (Warm temperate to subtropical climate)
آفتاب کامل (Full sun exposure)
خاک سبک با زهکشی مناسب، ترجیحاً شنی-لومی (Well-drained sandy loam soil)
مقاوم به خشکی، اما در سال اول نیاز به آبیاری منظم دارد
رشد سریع و نیازمند تهویه و نور کافی
ریخت‌شناسی (Botanical Morphology)
شکل کلی گیاه
نوع: درخت همیشه‌سبز
ارتفاع: معمولاً بین ۳۰ تا ۵۵ متر (در شرایط مناسب بیش از ۷۰ متر رشد می‌کند)
فرم رشد: تنه‌ای صاف، بلند و مستقیم، با تاجی گسترده در درختان بالغ
طول عمر: بسیار طولانی (گاهی بیش از ۲۰۰ سال)
تنه و پوست
تنه: معمولاً راست، استوانه‌ای و یکنواخت
پوست تنه:
صاف و در نوارهای بلندی جدا می‌شود
رنگ: خاکستری مایل به آبی، سفید یا کرم
در قسمت‌های پایینی درخت بالغ، ممکن است زبر و الیافی شود
برگ‌ها
1. برگ‌های نابالغ (در گیاهان جوان یا شاخه‌های رویشی):
شکل: تخم‌مرغی، روبه‌رو به‌صورت متقابل
رنگ: سبز مایل به آبی یا دارای پوشش مومی (خاکستری روشن)
بافت: چرمی و ضخیم
2. برگ‌های بالغ (در درختان بزرگ):
شکل: کشیده، سرنیزه‌ای (نیزه‌مانند) و خمیده به‌صورت داسی
طول: ۱۵ تا ۳۰ سانتی‌متر
رنگ: سبز تیره و براق
آرایش: به‌صورت متناوب روی ساقه
رایحه: بسیار معطر به‌دلیل وجود روغن فرّار (اکالیپتول)
گل‌ها
نوع: دوجنسی (دارای اندام نر و ماده)
رنگ: سفید مایل به کرم
اندازه: کوچک (~۱/۵ تا ۲/۵ سانتی‌متر)
آرایش: معمولاً به‌صورت تکی یا در گروه‌های ۲–۳ تایی
ویژگی‌ها:
دارای کلاهک (operculum) مشخص که پیش از باز شدن گل روی آن را می‌پوشاند
تعداد زیادی پرچم (stamens) که نمای پرزدار به گل می‌دهد
زمان گل‌دهی: بهار تا اوایل تابستان (وابسته به منطقه)
میوه (کپسول چوبی)
نوع: کپسول چوبی و سفت (اصطلاحاً “gumnut”)
شکل: مخروطی یا فنجانی، با چهار دریچه در انتها
اندازه: حدود ۱/۵ تا ۲ سانتی‌متر
رنگ: قهوه‌ای در زمان بلوغ
ویژگی: در زمان رسیدن باز می‌شود و بذرها را آزاد می‌کند
بذرها
رنگ: قهوه‌ای تیره یا سیاه
شکل: زاویه‌دار یا کمی خمیده
نحوه پراکنش: عمدتاً توسط باد یا گرانش
ویژگی‌های خاص
غدد روغنی: در برگ‌ها و ساقه‌ها وجود دارند و حاوی روغن فرّار به‌ویژه اکالیپتول (۱,۸-سینئول) هستند
سازگاری زیستی: مقاوم به خشکی، رشد سریع، مقاوم به آتش؛ دارای توانایی بازرویی از جوانه‌های زیرپوستی یا پایک چوبی (lignotuber)
تغییرات فصلی (Seasonal Changes)
درخت اوکالیپتوس گلوبولوس (Eucalyptus globulus) درختی همیشه‌سبز (Evergreen) است، یعنی مانند درختان خزان‌دار، ریزش برگ در پاییز نمی‌کند. با این حال، این گیاه نیز تحت تأثیر تغییرات فصلی قرار دارد. در ادامه به تفکیک فصل‌ها، تغییرات فیزیولوژیکی و ظاهری آن عبارتند از:
بهار (Spring)
شروع رشد فعال شاخه‌ها و برگ‌ها
جوانه‌زنی و رویش برگ‌های جدید
آغاز گل‌دهی در مناطق معتدل
افزایش تولید روغن فرّار در برگ‌ها
افزایش فعالیت متابولیکی درخت
تابستان (Summer)
اوج فتوسنتز و رشد برگ‌ها
رشد سریع تنه و شاخه‌های جانبی
تشکیل میوه (کپسول چوبی) در اواخر تابستان
نیاز آبی بالا
تجمع بیشتر ترکیبات معطر در برگ‌ها (مانند اکالیپتول)
پاییز (Autumn)
- کاهش سرعت رشد گیاه
- رسیدن و بلوغ میوه‌ها (کپسول‌های چوبی)
- پراکنش بذرها از کپسول‌های بازشده
- برگ‌ها نمی‌ریزند، اما ممکن است اندکی ضخیم‌تر شوند
- کاهش تدریجی تولید روغن‌های معطر
زمستان (Winter)
- کاهش یا توقف کامل رشد
- کاهش متابولیسم و فعالیت‌های فیزیولوژیک
- درخت همچنان همیشه‌سبز باقی می‌ماند
- تحمل نسبی به سرما، ولی حساس به یخبندان شدید
- رشد مجدد در صورت داشتن زمستان معتدل
شرایط اقلیمی کاشت اکالیپتوس گلوبولوس
اوکالیپتوس گلوبولوس در مناطق معتدل تا گرمسیری بهترین رشد را دارد.
نسبت به خشکی و باد مقاوم است، اما سرمای شدید (زیر صفر درجه سانتی‌گراد برای چند روز متوالی) شاید به آن آسیب برساند.
- در مناطقی که زمستان‌هایشان خیلی سرد و سخت نیست (مثلاً دما کمتر از صفر درجه سانتی‌گراد بمدت طولانی وجود ندارد یا سرمای شدید و یخبندان چند روزه رخ نمی‌دهد)، درخت اوکالیپتوس گلوبولوس ممکن است در فصل زمستان هم فعالیت‌های رشدش کاملاً متوقف نشود، بلکه با سرعت کند و آرام ادامه یابد؛ یعنی برگ‌ها و شاخه‌ها کمی رشد کرده یا شاخه‌های جدیدی ایجاد می‌گردد، ولی نه به اندازه فصل‌های گرم‌تر مثل بهار و تابستان.
خواص اکالیپتوس
مواد موثره اکالیپتوس (Active Ingredients)
بخش دارویی اصلی گیاه، روغن فرّار (Essential Oil) موجود در برگ‌های اکالیپتوس است.
ترکیبات اصلی (Main constituents):
اوکالیپتول (Eucalyptol / 1,8-Cineole): ۷۰ تا ۹۰ درصد روغن
آلفا-پینن (α-Pinene)
لیمونن (Limonene)
کامفن (Camphene)
تانن‌ها (Tannins)
فلاونوئیدها مانند کوئرستین و روتین (Flavonoids: Quercetin, Rutin)
پلی‌فنول‌ها (Polyphenols)
روش استخراج مواد موثره (How to Extract Active Ingredients)
روغن اسانسی (با تقطیر با بخار):
برداشت برگ‌های بالغ اوکالیپتوس
خشک‌کردن در سایه و محیط با تهویه مناسب
قرار دادن برگ‌ها در دستگاه تقطیر با بخار
عبور بخار داغ از برگ‌ها برای آزادسازی روغن (اسانس)
سرد کردن بخار و جمع‌آوری روغن جداشده از آب
تنتور (استخراج با الکل):
خیساندن برگ‌های خشک‌شده در الکل ۷۰٪ به‌مدت ۱ تا ۲ هفته
صاف کردن و نگهداری در شیشه‌های تیره‌رنگ
کاربردهای دارویی و پزشکی (Medicinal and Medical Applications)
اوکالیپتوس در طب سنتی و نوین، کاربرد گسترده‌ای دارد:
دستگاه تنفسی:
درمان برونشیت، سینوزیت، سرماخوردگی، آسم
اوکالیپتول به‌عنوان خلط‌آور و بازکننده مجاری تنفسی عمل می‌کند
ضدعفونی‌کننده:
استفاده موضعی برای زخم‌ها، بریدگی‌ها، نیش حشرات
ضد درد و ضد التهاب:
برای درد مفاصل، روماتیسم و کوفتگی عضلات
ضد میکروب و ضد ویروس:
مؤثر در برابر باکتری‌ها، قارچ‌ها و ویروس‌ها
سلامت دهان و دندان:
در دهان‌شویه‌ها برای رفع بوی بد دهان و التهاب لثه
تقویت تمرکز ذهنی:
در رایحه درمانی برای افزایش تمرکز و کاهش خستگی ذهنی
فرمت دارویی اکالیپتوس
| شکل دارویی (Form) | روش مصرف (Usage) | موارد مصرف رایج (Indication) | ملاحظات ایمنی (Safety) |
|---|---|---|---|
| روغن اسانسی (Essential Oil) | استنشاق (بخور)، یا مالش موضعی (با رقیق‌سازی) | احتقان بینی، سرفه، درد عضله | خوراکی نیست؛ دور از دسترس کودکان نگهداری شود |
| شربت یا قرص مکیدنی (Syrup/Lozenge) | طبق دستور بروشور یا بسته‌بندی | گلودرد، سرفه | دوز را رعایت کنید؛ در کودکان زیر ۶ سال با احتیاط |
| تنتور (Tincture) | ۱۰–۲۰ قطره در آب، تا ۳ بار در روز | سرماخوردگی، عفونت‌های تنفسی | در بیماران با مشکلات کبدی با احتیاط مصرف شود |
| دمنوش برگ خشک (Herbal Tea) | ۱ قاشق چای‌خوری در آب جوش، ۵–۱۰ دقیقه دم | ضدعفونی دهان، سرفه خفیف، التهاب گلو | مصرف زیاد ممکن است موجب تحریک معده شود |
| قطره خوراکی (استاندارد شده) | در آب حل شده، طبق دستور پزشک | خلط آور، کمک به تنفس، سرماخوردگی | در بارداری با احتیاط؛ تداخل با داروهای کبدی |
| کپسول یا قرص گیاهی | بلع با آب، طبق تجویز پزشک | در ترکیب با گیاهان دیگر برای درمان تنفسی | تداخل با داروهای خاص؛ از مصرف طولانی پرهیز شود |
| پماد یا بالم موضعی (Ointment/Balm) | مالیدن روی سینه یا عضلات | درد عضله، التهاب مفاصل، احتقان تنفسی | از تماس با چشم خودداری شود |
| دهانشویه (Mouthwash) | محلول آماده یا رقیق‌شده؛ غرغره ۳۰ ثانیه | ضد عفونی کننده دهان، لثه، رفع بوی بد | بلعیده نشود؛ برای کودکان توصیه نمی‌شود |
توجه : روغن اسانس خالص اکالیپتوس هرگز نباید خوراکی مصرف شود. دوزهای پایین و رقیق‌شده تنها با نظر متخصص مجاز هستند.
عوارض جانبی و احتیاطات مصرف اکالیپتوس (Side Effects and Precautions)
مصرف خوراکی روغن خالص:
تهوع، استفراغ، درد شکم، سرگیجه، تشنج
در دوزهای بالا می‌تواند کشنده باشد.
مصرف موضعی:
موجب حساسیت یا تحریک پوستی در برخی افراد شود.
موارد منع مصرف اکالیپتوس:
کودکان زیر ۲ سال (خطر اسپاسم تنفسی)
دوران بارداری و شیردهی (فقط تجویز پزشک)
مبتلایان به آسم یا صرع
تداخلات دارویی اکالیپتوس (Drug Interactions):
احتمال تداخل با داروهایی که توسط آنزیم‌های کبدی CYP450 متابولیزه می‌شوند.
انواع روشهای استفاده از اکالیپتوس شامل دمنوش، تنتور استنشاقی، پماد، شربت، قطره خوراکی، قرص و کپسول میباشد.
اکالیپتوس در محصولات دارویی دینه
تنتور استنشاقی اکالیپتوس
بخور اکالیپتوس اینهالر دینه
حاوی برگ اکالیپتوس گلوبولوس و اسانس سایر گونه‌ها
دهانشویه اکالیپتوس
بخور اکالیپتوس اینهالر دینه
حاوی اسانس اکالیپتوس و اسپیرمنت
اوکالیپتوس رنگین‌کمان (Rainbow Eucalyptus)
یکی از چشمگیرترین و منحصربفردترین گونه‌های اوکالیپتوس که به دلیل پوست تنه چندرنگ و زیبایش شهرت جهانی دارد.
- نام علمی: Eucalyptus deglupta
- زادگاه اصلی: فیلیپین، اندونزی، پاپوآ گینه‌نو، جزایر سلیمان
- محیط طبیعی: جنگل‌های بارانی گرمسیری
ویژگی‌های ظاهری
- ارتفاع: ۳۰ تا ۷۵ متر (در زادگاه طبیعی)
- پوست تنه: صاف، درخشان، چندرنگ
با لایه‌برداری منظم پوست، رنگ‌های سبز، آبی، ارغوانی، نارنجی و قهوه‌ای به‌ترتیب ظاهر می‌شوند.
این پدیده به دلیل رشد لایه‌ای سلول‌های پوست و قرار گرفتن رنگ‌دانه‌های مختلف ایجاد می‌شود.
- برگ‌ها: نیزه‌ای، سبز براق، معطر
- گل‌ها: کوچک، سفید تا کرم‌رنگ، خوشه‌ای
- میوه: کپسول چوبی حاوی بذرهای ریز
شرایط رشد
- آب‌وهوا: گرمسیری، مرطوب
- نور: آفتاب کامل
- خاک: غنی، زهکشی خوب
- نیاز آبی: بالا (رطوبت‌دوست)
در مناطق سرد رشد نمی‌کند؛ مناسب نواحی بدون یخبندان
کاربردها
- زینتی: بسیار محبوب در پارک‌ها و فضای سبز مناطق گرمسیری بعلت تنه‌ی رنگین چشم‌نواز
- چوب: در زادگاهش از چوب آن در صنایع کاغذسازی و چوب‌بری استفاده می‌شود.
- دارویی: بر خلاف دیگر گونه‌ها، E. deglupta (اکالیپتوس رنگین کمان) چندان بعنوان گیاه دارویی استفاده نمی‌شود؛ چون میزان روغن آن پایین‌تر است.
| ویژگی‌ها | 🟢 Eucalyptus globulus اوکالیپتوس گلوبولوس |
🌈 Eucalyptus deglupta اوکالیپتوس رنگین‌کمان |
|---|---|---|
| نام علمی | Eucalyptus globulus | Eucalyptus deglupta |
| خانواده | Myrtaceae | Myrtaceae |
| زادگاه اصلی | استرالیا (تاسمانی) | فیلیپین، اندونزی، پاپوآ گینه‌نو |
| زیستگاه طبیعی | مناطق معتدل تا نیمه‌گرمسیری | جنگل‌های بارانی گرمسیری |
| شکل ظاهری تنه | صاف، خاکستری تا سفید، پوست‌ریزی نواری | صاف، رنگارنگ (سبز، نارنجی، قرمز، ارغوانی، آبی) |
| ویژگی بارز | تولید روغن فرار زیاد (اکالیپتول) | تنه‌ی رنگین و ظاهر زینتی منحصربه‌فرد |
| ارتفاع معمول | ۳۰ تا ۵۵ متر (گاهی تا ۷۰) | ۴۰ تا ۷۵ متر (در زادگاه) |
| نوع برگ‌ها | سرنیزه‌ای، سبز تیره، معطر | نیزه‌ای، سبز براق، معطر (کمتر) |
| رشد در ایران | نسبتاً موفق در برخی مناطق | محدود به مناطق گرم و مرطوب بدون یخبندان |
| گل‌دهی | گل سفید در بهار و تابستان | گل سفید کوچک، در شرایط خاص |
| استفاده دارویی | ✅ بله، بسیار پرکاربرد | ❌ نه، کاربرد دارویی کم |
| استفاده صنعتی | اسانس، دارو، چوب | چوب و کاغذ (در زادگاه) |
| کاربرد زینتی | کمتر استفاده می‌شود | بسیار پرطرفدار |
«اکالیپتوس رنگین کمان» مناسب کاشت در ایران نیست؛ مگر در مناطق خاص مانند جنوب هرمزگان یا سواحل خلیج فارس که یخبندان وجود ندارد و رطوبت کافی هست. بخاطر رشد سریع و نیاز آبی بالا، نباید در نزدیکی منابع آب محدود یا زمین‌های زراعی کاشته شود.
اگر هدف شما از کاشت اکالیپتوس، استفاده دارویی و پزشکی است: اوکالیپتوس گلوبولوس انتخاب درست میباشد. اگر هدف شما از کاشت نهال اکالیپتوس، استفاده زینتی و منظره‌سازی در مناطق گرمسیری مرطوب است: اوکالیپتوس رنگین‌کمان به‌دلیل تنه‌ی رنگی جذاب، گزینه ایده‌آل است.
| رده‌بندی (Taxonomic Rank) | نام لاتین (Latin Name) | نام فارسی (Persian Name) |
|---|---|---|
| قلمرو (Kingdom) | Plantae | گیاهان |
| زیرقلمرو (Subkingdom) | Tracheobionta | گیاهان آونددار |
| فرمانرو (Superdivision) | Spermatophyta | گیاهان دانه‌دار |
| شاخه (Division) | Magnoliophyta | گیاهان گل‌دار |
| رده (Class) | Magnoliopsida | دولپه‌ای‌ها |
| راسته (Order) | Myrtales | مورت‌سانان |
| خانواده (Family) | Myrtaceae | خانواده مورد (میرتاسه) |
| سرده (Genus) | Eucalyptus | اوکالیپتوس |
| گونه (Species) | Eucalyptus globulus | اوکالیپتوس گلوبولوس (اوکالیپتوس آبی تاسمانی) |
Plants of the World Online (Kew Science): powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:593383-1
National Center for Biotechnology Information (NCBI): pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=Eucalyptus+globulus
European Medicines Agency (EMA) – Assessment Report on Eucalyptus globulus essential oil (جستجو در بخش Herbal Medicinal Products) : ema.europa.eu ( بررسی ایمنی و اثربخشی روغن اسانسی اکالیپتوس)
American Botanical Council – HerbMedPro (اطلاعات دقیق فارماکوگنوزی و ایمنی استفاده از گیاه) : herbalgram.org
گیاهان دارویی ایران – دکتر معصومه اشراقی (دانشگاه علوم پزشکی تهران) فصل مربوط به اکالیپتوس: مشخصات گیاهشناسی، خواص درمانی و هشدارهای مصرف.
سایت دارونامه طب سنتی ایران (موسسه تحقیقات طب سنتی دانشگاه شهید بهشتی)
مقاله‌های فارسی در پایگاه SID یا Magiran «بررسی اثر ضد میکروبی اسانس Eucalyptus globulus بر باکتری‌های بیماری‌زا»